หารสงฺเขโป

[1] ยา ปน อสฺสาทาทีนวตาติอาทิกา นิทฺเทสคาถา, ตาสุ อสฺสาทาทีนวตาติ อสฺสาโท อาทีนวตาติ ปทวิภาโคฯ อาทีนวตาติ จ อาทีนโว เอวฯ เกจิ ‘‘อสฺสาทาทีนวโต’’ติ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ ตตฺถ อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขํ โสมนสฺสญฺจฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. 1.166; สํ. นิ. 3.26)ฯ ยถา เจตํ สุขํ โสมนสฺสํ, เอวํ อิฏฺฐารมฺมณมฺปิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘โส ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมตี’’ติ ‘‘รูปํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.424), ‘‘สํโยชนีเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน’’ติ (สํ. นิ. 2.53) จ ฯ อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, ตณฺหาฯ ตณฺหาย หิ การณภูตาย ปุคฺคโล สุขมฺปิ สุขารมฺมณมฺปิ อสฺสาเทติฯ ยถา จ ตณฺหา, เอวํ วิปลฺลาสาปิฯ วิปลฺลาสวเสน หิ สตฺตา อนิฏฺฐมฺปิ อารมฺมณํ อิฏฺฐากาเรน อสฺสาเทนฺติ, เอวํ เวทนาย สพฺเพสํ เตภูมกสงฺขารานํ ตณฺหาย วิปลฺลาสานญฺจ อสฺสาทวิจาโร เวทิตพฺโพฯ

กถํ ปน ทุกฺขาทุกฺขมสุขเวทนานํ อสฺสาทนียตาติ? วิปลฺลาสโต สุขปริยายสพฺภาวโต จฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘สุขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขาฯ ทุกฺขา เวทนา ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขา, อทุกฺขมสุขา เวทนา ญาณสุขา อญฺญาณทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. 1.465)ฯ ตตฺถ เวทนาย อฏฺฐสตปริยายวเสน, เตภูมกสงฺขารานํ นิกฺเขปกณฺฑรูปกณฺฑวเสน, ตณฺหาย สํกิเลสวตฺถุวิภงฺเค นิกฺเขปกณฺเฑ จ ตณฺหานิทฺเทสวเสน, วิปลฺลาสานํ สุขสญฺญาทิวเสน ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตวเสน จ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ

อาทีนโว ทุกฺขา เวทนา ติสฺโสปิ วา ทุกฺขตาฯ อถ วา สพฺเพปิ เตภูมกา สงฺขารา อาทีนโวฯ อาทีนํ อติวิย กปณํ วาติ ปวตฺตตีติ หิ อาทีนโว, กปณมนุสฺโส, เอวํสภาวา จ เตภูมกา ธมฺมา อนิจฺจตาทิโยเคนฯ ยโต ตตฺถ อาทีนวานุปสฺสนา อารทฺธวิปสฺสกานํ ยถาภูตนโยติ วุจฺจติฯ ตถา จ วุตฺตํ – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อาทีนโว’’ติฯ ตสฺมา อาทีนโว ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสภูตานํ ชาติยาทีนํ อนิจฺจตาทีนํ ทฺวาจตฺตาลีสาย อาการานญฺจ วเสน วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺโพฯ

นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, อริยมคฺโคฯ นิสฺสรตีติ วา นิสฺสรณํ นิพฺพานํฯ